Bohaterowie, cz.34

2020-08-21
Tosia Altman Tove. Fot. ze zbiorów Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej

Tosia Altman Tove. Fot. ze zbiorów Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej

Tosia Altman Tove vel Tove-Altman – kolporterka podziemnej prasy, współorganizatorka antyfaszystowskiego ruchu oporu, organizatorka grup samoobrony w wileńskim getcie, uczestniczka powstania w getcie warszawskim, łączniczka.

Tosia Altman urodziła się 24 sierpnia 1919 roku we Włocławku jako córka Anki i Gustawa Altmanów. Wychowywała się w zamożnej rodzinie żydowskiej, w której panowała ciepła i tolerancyjna atmosfera. Tosia uczyła się języka polskiego i hebrajskiego. Ukończyła gimnazjum hebrajskie i tam już od 11 roku życia należała do organizacji Ha-Szomer ha-Cair („Młody Strażnik”). Była to żydowska syjonistyczno-socjalistyczna organizacja harcerska. Jednym z jej założycieli był Janusz Korczak.

Tosia Altman z dużym zaangażowaniem włączyła się w działalność ruchu szomrowego. Już w 1934 roku pełniła funkcję wychowawczyni młodszych dziewcząt na obozach letnich. Władze lokalnego oddziału wybrały ją w 1935 roku jako delegatkę na IV Światowy Zjazd ruchu. Po odbyciu przysposobienia (hochszara) została instruktorką i od 1938 roku współpracowała z zarządem głównym Ha-Szomer ha-Cair w Warszawie. Wkrótce została członkiem centralnego kierownictwa organizacji i odpowiedzialną za kształcenie młodzieży.

Po wybuchu drugiej wojny światowej Tosia Altman wyruszyła wraz z kilkoma towarzyszami z Warszawy na wschód. Dotarła do Wilna. Kierownictwo Ha-Szomer ha-Cair było zaniepokojone losami członków organizacji pozostałych na terenach okupowanych przez Niemców i dlatego wysłało Tosię Altman do Generalnego Gubernatorstwa z misją tworzenia tam struktur konspiracyjnych. Pod koniec 1939 roku wróciła do Warszawy wraz z Mordechajem Anielewiczem i paru innymi młodymi liderami ruchu. Tosia odwiedzała wiele miejscowości w Małopolsce i regionie Zagłębia zachęcając młodych ludzi do angażowania się działalność konspiracyjną oraz zaopatrując ich w materiały instrukcyjne. Sporządzała raporty o sytuacji tamtejszych społeczności żydowskich.

Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941 roku wyjeżdżała też do gett w Grodnie, Białymstoku i Baranowiczach przekazując prasę podziemną. W getcie wileńskim wraz z Leą Koziebrodzką organizowała grupy samoobrony. Przekonywała do konieczności stawiania oporu. W getcie warszawskim Tosia Altman była członkinią Bloku Antyfaszystowskiego i członkinią Żydowskiej Organizacji Bojowej.

Getto w Warszawie było największym w okupowanej Europie. Jak podaje Bernard Mark w książce: Walka i zagłada warszawskiego getta:
Obszar ten otoczony został murem długości 16 km, wysokości 3 m i grubości jednej cegły („piętnastki”) zabezpieczonym u góry kawałkami szkła i drutem kolczastym, by uniemożliwić przedostanie się z odseparowanej dzielnicy żydowskiej na stronę „aryjską”. Za murami getta okupanci niemieccy zamknęli ok. pół miliona ludzi narodowości lub pochodzenia żydowskiego”.

W lipcu 1942 roku rozpoczęła się tzw. Wielka Akcja Likwidacyjna, w wyniku której Niemcy deportowali do obozu zagłady w Treblince ok. 300 tysięcy więźniów getta. Tysiące ludzi zabili na miejscu. Myśl o zorganizowaniu zbrojnego oporu w getcie zrodziła się w środowisku żydowskiej młodzieży. 28 lipca 1942 roku powstała Żydowska Organizacji Bojowa, której komendantem został Mordechaj Anielewicz a do znanych przywódców należeli także Marek Edelman i Icchak Cukierman. Największym problemem był brak broni.

Tosia Altman weszła w skład grupy do nawiązania kontaktów poza murami getta. Chodziło o współpracę z polskim podziemiem w celu uzyskania broni, szkolenia i wszelkiej pomocy. Żydowska Organizacja Bojowa wystąpiła zbrojnie przeciw okupantowi, kiedy Niemcy rozpoczęli kolejną tzw. akcję wysiedleńczą, w styczniu 1943 roku.

W wydanej odezwie wzywano:
Żydzi! Okupant przystępuje do drugiego aktu waszej zagłady! Nie idźcie bezwolnie na śmierć! Brońcie się!

Żydowska Organizacji Bojowa dzięki otwartemu zbrojnemu oporowi zbudowała swój autorytet wśród mieszkańców getta. Na jej wezwanie ludność przygotowywała się do walki. Gromadzono broń i żywność. Budowano także schrony i kryjówki tzw. bunkry oraz tunele prowadzące poza mur getta. Walki powstańcze trwały od 19 kwietnia 1943 roku, kiedy naprzeciwko oddziałom niemieckim w liczbie 2 tys. żołnierzy stanęło kilkuset bojowników Żydowskiej Organizacji Bojowej. Walkę wspomagały w ograniczonym zakresie organizacje podziemne.

W czasie powstania Tosia Altman była łączniczką i odpowiadała za utrzymanie kontaktów z walczącymi, za przekazywanie raportów telefonicznych. Centralny ośrodek powstania mieścił się w bunkrze na ul. Miłej 18. W ostatniej fazie walk komendant Anielewicz stamtąd dowodził i odbywał odprawy z dowódcami poszczególnych odcinków. Wśród najbliższych towarzyszy ze sztabu znalazła się tam też Tosia Altman. 8 maja 1943 roku hitlerowcy wpadli na trop bunkra z ukrywającym się tam sztabem powstańczym. Powstańcy bronili się dzielnie do chwili, kiedy Niemcy wpuścili gaz i ludzie zaczęli się dusić. Tylko nielicznym udało się w ostatniej chwili odkryć nowe przejście, które nie było obstawione przez Niemców. Po wyjściu z bunkra stracili przytomność. Była wśród nich Tosia Altman i Marek Edelman. Towarzysze znaleźli Tosię z ranami głowy i nóg. Przenieśli ją do bunkra przy ul. Franciszkańskiej 22. 10 maja uratowani powstańcy kanałami wydostali się z getta.

Dramatyczne wydarzenia tak opisuje Bernard Mark:
Około 50 bojowców posuwa się kanałem, z bronią zawieszoną na szyi, wśród brudnej, cuchnącej wody, dźwigając w dodatku na swych zgiętych ciałach po części zagazowanych towarzyszy (Rojzenfelda, Węgrowera, Tosię Altman) uratowanych z Miłej 18. Ten marsz przez piekło trwał 30 godzin […]”.

Powstańcy zostali następnie przewiezieni ciężarówką do lasu w okolice Łomianek skąd zamierzali pójść do partyzantki. Jednak Tosia nie była zdolna do walki i po kilku dniach wróciła do Warszawy. Ukrywała się z innymi powstańcami na strychu fabryki celuloidu na Pradze przy ul. 11 Listopada 10. W dniu 24 maja 1943 roku wybuchł tam pożar. Tosi nie udało się uciec, ciężko poparzona wybiegła na ulicę. Policja oddała ją w ręce Niemców. W szpitalu zakazano udzielania jej pomocy. Tego samego dnia Tosia zmarła w straszliwych cierpieniach.

19 kwietnia 1948 roku Tosia Tove Altman została odznaczona pośmiertnie krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari. W uzasadnieniu czytamy m.in.
Za zasługi w walce konspiracyjnej w czasie okupacji. Członek Żydowskiej Organizacji Bojowej, działaczka konspiracyjna, łącznik polityczny i instruktor między gettami. Udział w powstaniu ghetta […]”.

Nazwisko bohaterskiej Tosi Altman znajduje się wśród 37 nazwisk umieszczonych na tablicy obok pomnika Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego. Monument przy ul Prostej 51 na warszawskiej Woli upamiętnia uratowanie żydowskich powstańców w maju 1943 roku.

Opowieść o życiu i działalności Tosi Altman powstała na bazie materiałów przygotowanych przez panią Annę Mikulską - dokumentalistkę i autorkę kwerend archiwalnych z Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu. Nadzór naukowy nad projektem „Bohaterowie” sprawuje dr Katarzyna Minczykowska-Targowska. Opowieść radiową o bohaterce tego odcinka przygotował Michał Słobodzian.
Polskie Radio PiK - 22 sierpnia 2020 - Bohaterowie, cz.34

Zobacz także

Bohaterowie, cz.31

Bohaterowie, cz.31

Bohaterowie, cz.30

Bohaterowie, cz.30

Bohaterowie, cz.29

Bohaterowie, cz.29

Bohaterowie, cz.28

Bohaterowie, cz.28

Bohaterowie, cz.27

Bohaterowie, cz.27

Bohaterowie, cz.26

Bohaterowie, cz.26

Bohaterowie, cz.25

Bohaterowie, cz.25

Bohaterowie, cz.24

Bohaterowie, cz.24

Bohaterowie, cz.23

Bohaterowie, cz.23

Bohaterowie, cz.22

Bohaterowie, cz.22

Walczyli kiedy wielu straciło nadzieję. Na pierwszej linii ognia i w podziemiu. Przelewali krew. Ryzykowali. Ginęli. Wojna na zawsze zmieniła ich życie.

Przez cały rok razem z Fundację Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu prezentować będziemy Słuchaczom bohaterów walki o wolność w czasie II Wojny Światowej. Żołnierzy frontowych, konspiratorów, cichociemnych. Postaci związane z Pomorzem, ale działające w wielu miejscach okupowanej Europy. Dla wielu z nich wojna nie skończyła się w 1945 roku. Nowa władza niszczyła bohaterów.

Tajne operacje, ryzykowne szarże, tragiczne konflikty i decyzje. To wszystko w audycjach i reportażach na antenie Polskiego Radia PiK.

Zadanie „Bohaterowie” realizowane jest przez Fundację Generał Elżbiety Zawackiej oraz Polskie Radio PiK i finansowane w ramach umowy 796/P-DUN/2019 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę”.
Pomysł i nadzór naukowy nad przedsięwzięciem:
  • dr Katarzyna Minczykowska.
dr Katarzyna Minczykowska, fot. Jacek Smarz

dr Katarzyna Minczykowska, fot. Jacek Smarz

Autorzy kwerend archiwalnych i tekstów biograficznych:
  • Maria Ciesielska,
  • dr Ewa Gawrońska
  • Natalia Łata,
  • Agnieszka Łuczywek-Warszewska,
  • Anna Mikulska,
  • dr Katarzyna Minczykowska,
  • Barbara Rojek,
  • Anna Rojewska,
  • Elżbieta Skerska.

„Bohaterowie” - do wysłuchania kolejnych odcinków zapraszają: Żaneta Walentyn, Adriana Andrzejewska-Kuras i Michał Słobodzian.
Żaneta Walentyn

Żaneta Walentyn

Michał Słobodzian

Michał Słobodzian

Adriana Andrzejewska-Kuras

Adriana Andrzejewska-Kuras

Ważne: nasze strony wykorzystują pliki cookies.

Używamy informacji zapisanych za pomocą cookies i podobnych technologii m.in. w celach reklamowych i statystycznych oraz w celu dostosowania naszych serwisów do indywidualnych potrzeb użytkowników. Mogą też stosować je współpracujący z nami reklamodawcy, firmy badawcze oraz dostawcy aplikacji multimedialnych. W programie służącym do obsługi internetu można zmienić ustawienia dotyczące cookies. Korzystanie z naszych serwisów internetowych bez zmiany ustawień dotyczących cookies oznacza, że będą one zapisane w pamięci urządzenia. Więcej informacji można znaleźć w naszej Polityce prywatności

Zamieszczone na stronach internetowych www.radiopik.pl materiały sygnowane skrótem „PAP” stanowią element Serwisów Informacyjnych PAP, będących bazą danych, których producentem i wydawcą jest Polska Agencja Prasowa S.A. z siedzibą w Warszawie. Chronione są one przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Powyższe materiały wykorzystywane są przez Polskie Radio Regionalną Rozgłośnię w Bydgoszczy „Polskie Radio Pomorza i Kujaw” S.A. na podstawie stosownej umowy licencyjnej. Jakiekolwiek wykorzystywanie przedmiotowych materiałów przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, jest zabronione. PAP S.A. zastrzega, iż dalsze rozpowszechnianie materiałów, o których mowa w art. 25 ust. 1 pkt. b) ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jest zabronione.

Rozumiem i wchodzę na stronę